โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา

[255] มนฺเตติ อิรุเวทาทิมนฺตสตฺเถฯ อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพฏฺเฐน ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อณ-สทฺโท สทฺเทติ อาห ‘‘สชฺฌายตี’’ติฯ โลกิยา ปน วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาที’’ติฯ กสฺมา อยเมว วจนตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘อิทเมวา’’ติอาทิฯ อถ เกสํ อิตโร วจนตฺโถติ โจทนมปเนติ ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทินาฯ อถ วา ยํ โลกิยา วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุนา ชาโต พฺราหฺมโณ’’ติอาทินิรุตฺติํ, ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘อิทเมวา’’ติ หิ อวธารเณน ตํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘ชาติพฺราหฺมณาน’’นฺติ ปน อิมินา สทฺทนฺตเรน ทสฺสิเตสุ ชาติพฺราหฺมณวิสุทฺธิพฺราหฺมณวเสน ทุวิเธสุ พฺราหฺมเณสุ วิสุทฺธิพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทิมาหฯ พหนฺติ ปาเป พหิ กโรนฺตีติ หิ อริยา พฺราหฺมณา นิรุตฺตินเยนฯ ‘‘ตสฺส กิร กาโย เสตโปกฺขรสทิโส’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํ, เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ยถาวิชฺชมานวิเสสทสฺสนเมวฯ เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขรสทิสตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ โปกฺขเรน สทิโส กาโย ยสฺสาติ หิ โปกฺขรสาตี นิรุตฺตินเยน ฯ สาตสทฺโท วา สทิสตฺโถ, โปกฺขเรน สาโต สทิโส กาโย ตถา, โส ยสฺสาติ โปกฺขรสาตีฯ เสตโปกฺขรสทิโสติ เสตปทุมวณฺโณฯ เทวนคเรติ อาลกมนฺทาทิเทวปุเรฯ อุสฺสาปิตรชตโตรณนฺติ คมฺภีรเนมนิขาตํ อจฺจุคฺคตํ รชตมยํ อินฺทขีลํ ฯ กาฬเมฆราชีติ กทาจิ ทิสฺสมานา กาฬอพฺภเลขาฯ รชตปนาฬิกาติ รชตมยตุมฺพํฯ สุวฏฺฏิตาติ วฏฺฏภาวสฺส ยุตฺตฏฺฐาเน สุฏฺฐุ วฏฺฏุลาฯ กาฬวงฺคติลกาทีนมภาเวน สุปริสุทฺธาฯ ‘‘อราชเก’’ติอาทินาปิ โสภคฺคปฺปตฺตภาวเมว นิทสฺเสติฯ

อิทานิ อปรมฺปิ ตสฺส นามลาภเหตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จ ‘‘หิมวนฺตปเทเส มหาสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํฯ เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ตถาปวตฺตาการทสฺสนเมวฯ เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขเร สยิตตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ โปกฺขเร กมเล สยตีติ หิ โปกฺขรสาตี, สาตํ วา วุจฺจติ สมสณฺฐานํ, โปกฺขเร ชาตํ สมสณฺฐานํ ตถา, ตมสฺสตฺถีติปิ โปกฺขรสาตีฯ ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส กีทิโส ปุพฺพโยโค, เยน นํ ภควา อนุคฺคณฺหิตุํ ตํ ฐานํ อุปคโตติ อาหา’’ติ, (ที. นิ. ฏี. 1.255) ตเทตํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิวจนํ เอกเทสเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘โส ตโต มนุสฺสโลก’’นฺติอาทิวจนโต เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ เอตฺถ อปราปรํ นิพฺพตฺติ เอว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถารูเปน กมฺเมน นิพฺพตฺติเมว สนฺธาย ‘‘มาตุกุจฺฉิวาสํ ชิคุจฺฉิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิมินา สํเสทโชเยว หุตฺวา นิพฺพตฺตีติ ทสฺเสติฯ น ปุปฺผตีติ น วิกสติฯ เตนาติ ตาปเสนฯ นาฬโตติ ปุปฺผทณฺฑโตฯ สุวณฺณจุณฺเณหิ ปิญฺชรํ เหมวณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณจุณฺณปิญฺชโร, ตํ, สุวณฺณจุณฺเณหิ วิกิณฺณภาเวน เหมวณฺณนฺติ อตฺโถฯ ปิญฺชรสทฺโท หิ เหมวณฺณปริยาโยติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.22) วุตฺตํฯ เอส นโย ปทุมเรณุปิญฺชรนฺติ เอตฺถาปิฯ รชตพิมฺพกนฺติ รูปิยมยรูปกํฯ ปฏิชคฺคามีติ โปเสมิฯ ปารนฺติ ปริโยสานํ, นิปฺผตฺติ วา วุจฺจติ นทีสมุทฺทาทีนํ ปริโยสานภูตํ ปารํ วิยาติ กตฺวาฯ ปฏิสนฺธิปญฺญาสงฺขาเตน สภาวญาเณน ปณฺฑิโตฯ